ابوحذیفه اسحاق بن بشر بخاریابوحذیفه، اسحاق بن بشر بن محمد بن عبدالله بن سالم بخاری (د ۱۲ رجب ۲۰۶ق/۱۱دسامبر ۸۲۱م)، راوی تاریخ و قصص بود. ۱ - پیشینهابوحذیفه مولای بنی‌هاشم بود و به همین جهت هاشمی و قرشی نیز خوانده شده است. نسبت کاهلی که ابن‌حبان و نجاشی به او داده‌اند، ناشی از خلط وی با ابویعقوب اسحاق بن بشر بن مقاتل کاهلی است.. به گفته خطیب به نقل از قتیبة بن سعید، ابوحذیفه دو سال پس از درگذشت عبدالله بن طاووس (د۱۳۰۲ق) متولد شده است که در این صورت می‌توان گفت ولادت او در ۱۳۴ق بوده است. ۲ - تولدابوحذیفه در بلخ تولد یافت، در بخارا زیست و همان‌جا درگذشت. ۳ - مشایخدر میان مشایخی که ابوحذیفه بدون واسطه از آنان روایت کرده است، به امام جعفرصادق (علیه‌السلام) و نیز کسانی چون محمد بن اسحاق، مالک بن انس، اوزاعی، ابن‌جریج، سفیان ثوری و مأمون خلیفه عباسی می‌توان اشاره کرد. اگرچه بنا به ظاهر این اسانید، ابوحذیفه می‌بایست مدتی بیرون از خراسان، به ویژه در مکه و مدینه حدیث فراگرفته باشد، ولی صداقت و وثاقت وی همواره مورد تردید قرار داشته و او نه تنها به روایت از مشایخی که هرگز آن‌ها را ندیده بود، متهم شده، بلکه جمعی چون ابن‌مدینی، ابن‌ابی‌شیبه و دارقطنی او را کذاب خوانده‌اند. ۴ - سند احادیث ابوحذیفهابنعدی روایات او را از حیث سند و متن مورد تضعیف قرار داده است. در حالی که قاطبه رجال‌شناسان اهل سنت او را در زمره ضعیفان شمرده‌اند، تنها دارابجردی وی را ثقه دانسته است. از رجال‌شناسان شیعه، نجاشی او را توثیق کرده است و مفید، کلامی نزدیک بدان دارد. ۵ - ابوحذیفه در بغداددوران خلافت هارون (۱۷۰-۱۹۳ق) ابوحذیفه توسط خلیفه به بغداد فرا خوانده شد و مدتی در یکی از مساجد آن‌جا به بازگفتن روایاتش پرداخت. با وجود این، تنها محدث بغدادی شناخته شده که از او روایت کرده، اسماعیل بن عیسی عطار است که آثار او را در عراق منتشر ساخت. [۲۶]
ثعلبی، احمد بن محمد، عرائس المجالس، ج۱، ص۶۴.
[۲۷]
ثعلبی، احمد بن محمد، عرائس المجالس، ج۱، ص۹۹.
[۲۸]
رودانی، محمد بن سلیمان، صلة الخلف، ج۱، ص۴۰۳.
در منابع به حدیث گفتن وی در مکه نیز اشاره رفته است، اما ظاهراً روایاتش چندان مورد استقبال عراقیان و حجازیان قرار نگرفته است.۶ - روایت‌کنندگان از ابوحذیفهروایتکنندگان از ابوحذیفه غالباً اهل خراسان بودند که از آن میان محمد بن قدامه بخاری، موسی بن افلح بخاری، محمد بن یزید نیشابوری و عبدالله بن احمد مروزی را می‌توان یاد کرد. در میان راویان ابوحذیفه نام دو محدث ظاهراً خوزستانی: احمد بن سعید باسیانی و علی بن حرب جندیشاپوری نیز دیده می‌شود که به ویژه احمد بن سعید در انتقال روایات وی به راویان طبقه بعد بغداد مؤثر بوده است. [۳۹]
ابن‌ابی‌الحدید، عبدالحمید بن هبة الله، شرح نهج البلاغه، ج۱۳، ص۲۴۳.
۷ - آثار۱. المبتدأ، مهم‌ترین اثر ابوحذیفه و از نخستین تألیفات اسلامی درباره آغاز خلقت و قصص پیامبران است. [۴۳]
ابن‌ندیم، الفهرست، ج۱، ص۱۰۶.
این کتاب مورد استفاده طبری، ثعلبی، طبرانی، ابن‌عساکر، ابن‌کثیر و دیگران قرار گرفته است. [۴۵]
ثعلبی، احمد بن محمد، عرائس المجالس، ج۱، ص۶۴.
[۴۶]
ثعلبی، احمد بن محمد، عرائس المجالس، ج۱، ص۹۹.
به گفته سزگین بخش مربوط به آدم و حوا از این کتاب در نشریه «مطالعاتی درباره پاپیروس‌های ادبیات عرب» به کوشش نبیهه عبود در شیکاگو (۱۹۷۵م) چاپ شده است و بخش‌های دیگری از آن نیز به صورت خطی در کتابخانه ظاهریه دمشق نگهداری می‌شود. جالب توجه است که حدیث «الهام بن الهیم بن لاقیس بن ابلیس» که محدثان آن را از روایت اسحاق بن بِشْر کاهِلی می‌شناخته‌اند [۵۲]
عقیلی، محمد بن عمرو، الضعفاء الکبیر، ج۱، ص۹۸.
[۵۳]
خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، ج۶، ص۳۲۹.
[۵۴]
ذهبی، محمد بن احمد، میزان الاعتدال، ج۱، ص۱۸۶.
در نسخه خطی المبتداء دیده می‌شود. ۲. روایتی طویل از امام صادق (علیه‌السلام) درباره معراج پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) که در ۱۳۰۳ق به همراه الروضة من الکافی و تحف العقول به چاپ رسیده است. احتمال داده شده که این اثر همان کتابی باشد که مورد نظر نجاشی و طوسی. بوده است. ۳. الفتوح، که خطیب و ابن‌ندیم، [۶۱]
ابن‌ندیم، الفهرست، ج۱، ص۱۰۶.
از آن یاد کرده‌اند و مورد استفاده ابن‌عساکر، یاقوت و ابن‌حجر قرار گرفته است. [۶۴]
حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، ج۲، ص۴۸۴.
۴. مقتل عثمان، که مفید از آن یاد کرده و قطعاتی از آن را در الجمل مورد استفاده قرار داده است. همچنین ابوجعفر اسکافی از اثری نامشخص از ابوحذیفه حدیثی درباری اسلام آوردن حضرت علی (علیه‌السلام) نقل کرده است و ابن‌ندیم از آثار دیگر وی با عناوین الردّة، الجمل، صفین، الولایه و حفر زمزم نام برده است. [۷۳]
ابن‌ابی‌الحدید، عبدالحمید بن هبة الله، شرح نهج البلاغه، ج۱۳، ص۲۴۳.
۸ - فهرست منابع(۱) ابن‌ابی‌الحدید، عبدالحمید بن هبة الله، شرح نهج البلاغه، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۸ق/۱۹۵۹م. (۲) ابن‌حبان، محمد، المجروحین، به کوشش محمود ابراهیم زاید، بیروت، ۱۳۹۶ق. (۳) ابن‌حجر عسقلانی، احمد بن علی، الاصابه، قاهره، ۱۳۲۳ق. (۴) ابن‌حجر عسقلانی، تهذیب التهذیب، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۶ق. (۵) ابن‌حجر عسقلانی، لسان المیزان، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹ق. (۶) ابن‌عدی، عبدالله، الکامل، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م. (۷) ابن‌عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینه دمشق، عمان، دارالبشیر. (۸) ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایه، به کوشش احمد ابوملحم و دیگران، بیروت، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹م. (۹) ابن‌ندیم، الفهرست. (۱۰) تستری، محمدتقی، قاموس الرجال، قم، ۱۴۱۰ق. (۱۱) ثعلبی، احمد بن محمد، عرائس المجالس، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م. (۱۲) خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق. (۱۳) دارقطنی، علی بن عمر، الضعفاء و المتروکون، به کوشش موفق بن عبدالله، ریاض، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م. (۱۴) ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و کامل خرّاط، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م. (۱۵) ذهبی، محمد بن احمد، میزان الاعتدال، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۳م. (۱۶) رودانی، محمد بن سلیمان، صلة الخلف، به کوشش محمد حجی، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م. (۱۷) طوسی، محمد ابن حسن، الرجال، به کوشش محمد صادق بحر العلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م. (۱۸) عقیلی، محمد بن عمرو، الضعفاء الکبیر، به کوشش عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م. (۱۹) مفید، محمد بن محمد، الجمل، نجف، ۱۳۶۸ق. (۲۰) نجاشی، احمد بن علی، الرجال، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق. (۲۱) یاقوت حموی، معجم البلدان. ۹ - پانویس۱۰ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوحذیفه بن عتبه»، ج۵، ص۲۰۶۸. |